Natuurmonumenten in het Noorderpark

door Henk van de Bunt

De gemeente De Bilt maakt deel uit van het Noorderpark. In het westelijke deel liggen de Tienhovense plassen met de wipwatermolen De Trouwe Wachter, het trilveengebied met zijn bijzondere flora en fauna en de eeuwenoude eendenkooi aan de Kanaaldijk tussen Hollandsche Rading en Tienhoven, met vanginstallatie, kooikershuisje en kooibos.

Verscholen in het groen ligt aan de overkant van het Tienhovens Kanaal te Hollandsche Rading een oude eendenkooi; een van de 113 geregistreerde eendenkooien in Nederland. Vanaf 1973 wordt hij niet meer gebruikt. Piet Bakker, een aantal jaren geleden overleden, was beroepsvisser en de laatste die als kooiker op de eendenkooi heeft gewerkt. In een interview in juli 2006 vertelt Piet Bakker aan Koos Kolenbrander over de eendenkooi, die ligt aan de overzijde van het Tienhovens kanaal in Hollandsche Rading in de Breukeleveense polder ‘Achteraf’. In 1950 is de eendenkooi verkocht aan Natuurmonumenten. Piet Bakker uit Breukeleveen heeft daarna de exploitatie nog tot 1973 gedaan. Toen vader Gijs Bakker de eendenkooi overnam, lagen er in het midden twee vijvers (wedden), gescheiden door een akkertje. Met zijn zoon Piet heeft hij er één wed van gemaakt en het aantal vangpijpen van 10 naar zes teruggebracht. Voor de Tweede Wereldoorlog werden er 4000 tot 5000 wilde eenden per jaar in eendenkooi gevangen. Een vangst van 1000 eenden per jaar is kostendekkend. Tot 1973 ving Piet Bakker er gemiddeld 2000 per jaar. De jacht op de wilde eenden gaat ieder jaar op 24 juli open. Zomers bracht Bakker de gevangen eenden dagelijks op de fiets naar poelier Rozenburg aan de Vismarkt in Utrecht. Ook leverde hij aan restaurants.

Het jachtseizoen loopt van 15 augustus t/m 31 januari, vanaf een half uur voor zonsopkomst tot een half uur na zonsondergang. 

Aanleg
Wanneer de eendenkooi is aangelegd, is onbekend. Vermoed wordt dat hij heel oud is. Koos Kolenbrander: ‘Begin 1800 wilde de stad Utrecht een oude wens vervullen: een scheepvaartverbinding met toen nog de Zuiderzee. De eerste gedachten hierover dateren al uit 1640. Toen zijn er verschillende plannen gemaakt. Bij één ervan was een tracé bedacht, dat via de gemeente De Bilt naar de rivier de Eem liep. Bij een tweede plan liep de scheepvaartverbinding via het Zwarte Water (in Utrecht) en de Maartensdijkse Vaart naar het oosteinde van de Nieuwe Wetering en daar vandaan in noordoostelijke richting rivier de Eem. Pas in 1820 is er werkelijk begonnen met de aanleg van een kanaal; nu vanaf de Vecht ten zuiden van Breukelen. Bij de realisatie ervan werd zoveel mogelijk gebruik gemaakt van bestaande waterwegen, zoals de oude Tienhovense Vaart en de Weersloot. Het echte graafwerk moest dwars door de Egelshoek langs het Huydecoperspoor via de Hoorneboeg richting Gooiersgracht. De aanleg ervan is destijds gestopt door het mulle zand bij het Huydecoperspoor. Iedere gegraven meter liep weer vol met zand. Hoewel niet exact is vast te stellen, kan het zijn, door vergelijking van de oude landkaarten van de polder Achteraf te Breukeleveen dat de eendenkooi reeds voor de aanleg van het Tienhovens kanaal bestond.

Het Tienhovensch Kanaal
Over het ‘Kanaal dat zomaar stopt…’schreef collega Rob Klaassen in april van dit jaar (VK 17): ‘Het betreft hier een gedeelte van het Tienhovensch Kanaal. Aan de ene kant van de Noodweg loopt dit kanaal tussen de westzijde van landgoed Einde Gooi en de Huydecoperweg. Aan de andere kant loopt het nog zo’n 200 meter door in de richting van de Hoorneboegse hei’ en ‘Voor zover het kanaal in de provincie Utrecht was gelegen is het vrij snel gereedgekomen. In 1838 ontstonden er plannen om het kanaal door te trekken naar de gemeente Huizen. Het kanaal moest daarvoor richting toren van Eemnes worden gegraven. Op deze wijze zou er een alternatieve handelsweg gaan ontstaan, die liep van Amsterdam naar Amersfoort. Deze verlenging liep uit op een fiasco. De kanaalbouwers zijn slechts tot aan de Zwarte Berg op de Hoorneboegse hei kunnen komen. Dit gebied maakt deel uit van de Gooise stuwwal, die op ca 5 meter boven NAP is gelegen. Het te graven kanaal liep dood tegen deze voor die tijd vrijwel onmogelijk te doorgraven zandgronden’.

Kraai
‘Het Tienhovensch Kanaal is totaal ruim 10 km lang. Het kanaal loopt vanaf de Kraaienestersluis bij de Vecht bij Breukelen via Breukelerveen, Tienhoven naar Hollandsche Rading. Bij de sluiswachterswoning splitst het Tienhovensch Kanaal zich. Een deel van circa 2 km lengte loopt in Noordoostelijke richting verder richting Hoorneboeg om daar te eindigen in de Zwarte Berg op de Hoorneboegse hei. Het andere deel loopt door in oostelijke richting langs de Graaf Floris V weg in de richting van Hollandsche Rading om daar na circa 1 km meter abrupt te eindigen’.

Kooirecht
Volgens Bakker in 2006 gebiedt een oud kooirecht, dat het gebied binnen een straal van 753 meter (= 300 Rijnlandse roeien) rond een functionerende eendenkooi vrij moet blijven. Schippers moesten dan ook met gestreken zeil door het kanaal langs de eendenkooi varen. Tot 1973 sliep Piet Bakker vaak ’s nachts in het huisje op het terrein. Vooral tijdens volle maan had hij het druk. Een eend is kleurenblind en reageert op beweging, geluid en geur. Iedere kooiker loopt in de kooi dan ook meestal met een stukje brandend turf of een vuil boerenkiel aan om zijn mensenlucht te verbergen. Na 1973 werd de eendenkooi niet meer gebruikt voor de eendenjacht.

Gratis rondleiding
De vrijwilligers van Natuurmonumenten geven hier van april tot oktober elk laatste weekend van de maand tussen 12.00 en 16.00 uur korte rondleidingen. De rondleidingen zijn gratis, maar een bijdrage voor het in stand houden van de kooi door vrijwilligers aan de restauratie van de kooi is bijzonder welkom. Het startpunt is bij de ingang van de eendenkooi, halverwege de Kanaaldijk. Je hoeft je niet aan te melden. Let op: Bij regenachtig weer zijn er geen rondleidingen.

Groepsexcursie
Niet alleen eendenkooi Breukeleveen is een bezoek waard. De Tienhovense plassen is een typisch Hollands laagveengebied en uniek in Europa. De vrijwillige boswachters van Natuurmonumenten kunnen je meer vertellen over de ontstaansgeschiedenis van het gebied en over alles wat hier groeit, bloeit, kruipt en vliegt. Voor nadere informatie en groepsexcursie kan contact worden opgenomen met boswachter Niels Schouten, de terreinbeheerder van Natuurmonumenten, n.schouten@natuurmonumenten.nl of 06 - 542 952 04.