Naam ontbreekt op monument

12 november 2019, 13:01 Algemeen Historie

door Henk van de Bunt

Bloemenhulde door burgemeester Sjoerd Potters Woensdag 20 november zullen burgemeester Sjoerd Potters en Leo van Vlodorp, namens de Historische Kring D'Oude School, een bloemenhulde brengen bij het monument van herdenking; aanvang 14.30 uur. De burgemeesters van Rhenen van der Pas en van Veenendaal Kats, zullen dat eveneens doen. Rabbijn Katz zal een toespraak houden. Karel Beesemer, oud-wethouder van De Bilt en als kind ondergedoken in Veenendaal, zal op het college een gastles geven over zijn belevenissen. Helaas kan de 100-jarige mevrouw Bausch-Polak in verband met gezondheidsproblemen niet aanwezig zijn. Door deze bloemenhulde wordt aan Pieter ter Beek, maar vooral aan Philip de Leeuw eerbetoon geboden voor hun inzet binnen het verzet, waarbij zij hun leven in de waagschaal stelden en helaas ook hebben verloren.

De Vierklank van 7 oktober 2015 verzorgde de aankondiging van een door De Historische Kring D'Oude School aangevraagde lezing van dhr. Constant van den Heuvel over zijn boek: 'Het kruis op de berg'.

De lezing was een uitgebreide weergave van de gebeurtenissen van de fusillade op 20 november 1944; zes personen en ook twee mannen van het verzet uit deze gemeente werden als represaille voor het vuurpeloton gezet.

Jaarlijks
Vanaf 2014 wordt er jaarlijks in Veenendaal een bijeenkomst georganiseerd ter herdenking van deze fusillade: van het verzet uit De Bilt/Bilthoven waren Pieter ter Beek en Philip de Leeuw daarbij. Zij waren gevangen genomen nadat er een aanslag op de spoorlijn Utrecht-Amersfoort vanuit Bilthoven door landwachters was verijdeld. De aanslag was mislukt. Verder werd in dat artikel bijzonder aandacht geschonken aan het leed van de familie Balk, die bij de aanslag een zoon en broer verloren hadden.

Verzetsherdenkingsmonument
In het kader van de activiteiten van de Historische Kring D'Oude School deed oud-voorzitter Leo van Vlodorp, de ontdekking dat wel de naam van Pieter ter Beek op het monument bij Jagtlust is vermeld, maar niet die van Philip (Flip) de Leeuw: 'Waarom is zijn naam niet op de sokkel van het monument opgenomen?' Vlodorp herlas het boek 'Het kruis op de berg' (2014) en nam ook de boeken er bij van Drs. Hans Brugman 'Bezet en verzet' (1993) en de heer Dr. B. Schut 'Bilthoven en De Bilt tijdens de Tweede Wereldoorlog. Verhalen hoe de oorlog is geweest'. (2015). Het geschrevenen over de aanslag en de naweeën daarvan en het lezen van de autobiografie van de toenmalige echtgenote van Flip de Leeuw, Betty Polak en nu Bausch-Polak deed hem concluderen, dat de naam van Philip de Leeuw ten onrechte niet op de sokkel van het monument was vermeld.

De aanslag en de arrestatie
Vlodorp vertelt 'Begin november 1944 kreeg Hans Hellendoorn, commandant van de Binnenlandse Strijdklachten de order de spoorlijn Utrecht-Amersfoort op een aantal plaatsen tegelijk op te blazen. In de nacht van 8 op 9 november moest die taak worden uitgevoerd ter hoogte van Groenekan. Hij werkte nauw samen met verzetsleider Pieter ter Beek. De groep Joep Huffener en Philip (Flip) de Leeuw werd aangewezen. Flip, oud-officier van het leger en vanwege de joodse geloofsovertuiging ondergedoken, had de leiding. Terwijl zij op weg gingen naar de afgesproken plek, was daar ineens Mach Balk. Deze gaf aan die avond mee te willen doen. Joep aarzelde, maar Mach zat ook in het verzetswerk, kwam uit een vertrouwd nest, maar had geen ervaring met dit soort dingen. Joep waarschuwde herhaaldelijk dat het gevaarlijk zou zijn. Mach was vastbesloten en Joep ging door de bocht. Mach ging mee'.

Landwachters
'Flip, Joep en Mach werden opgemerkt door een patrouille van een drietal landwachters. Deze begonnen meteen te schieten en raakten Mach Balk. Deze werd helaas zodanig geraakt, dat hij niet kon vluchten. Hij werd gevangen genomen. Flip wist zich uit de voeten te maken en Joep liet zich in een smalle sloot rollen. Hij moest zich wel schuil houden in het ijskoude water. Een zware longontsteking was het gevolg, maar hij zou de oorlog overleven.

Mach Balk werd zwaar gewond gevangen genomen en weg gevoerd. Zijn vader en moeder werden opgespoord, gevangen genomen en verhoord. Alleen de vader kreeg zijn zoon te zien. Flip en Betty, zijn joodse echtgenote, werden op een of andere wijze door de Duitsers opgespoord en eveneens gevangen genomen. Dit was op de avond en nacht van 8 op 9 november 1944. Pieter ter Beek was op de hoogte van de voorgenomen aanslag en was benieuwd naar de afloop. Hij ging daarvoor naar de familie Balk. De Geheime Feldpolizei had het huis afgegrendeld en Pieter werd ook gearresteerd en naar Utrecht gebracht

De naam van de Leeuw ontbreekt op de sokkel van het 'verzetsherdenkingsmonument' bij Jagtlust. Bij Jagtlust stond tot 1958 een eenvoudig herdenkingsmonument. In de jaren 1955 tot 1958 werd een vorm besproken om de namen van omgekomen personen van het verzet tijdens de tweede wereldoorlog te herdenken. Het idee van vermelding van hen als straatnaam werd ingeruild voor een echt monument. Kunstenaar Jaap Kaas zorgde daarvoor. (Zie hiervoor ook het boek "100 jaar Bilthoven"( 2017).Welke namen moesten op de sokkel worden vermeld? Criteria werden ontwikkeld en aanvaard: Daaraan voldeden 11 personen, wier namen op de sokkel gebeiteld zijn. Niet komt daar de naam van Philip de Leeuw op voor. Hij woonde in Bilthoven, kreeg de opdracht als commandant voor de aanslag op de spoorlijn bij Groenekan in november 1944 en werd daarom onder meer om het leven gebracht.

Over het verhoor, vervoer en het overlijden van Mach Balk bestaan verschillende versies. Hij is in ieder geval aan zijn verwondingen overleden; 19 jaar oud. Pieter ter Beek, Flip de Leeuw en vader Balk werden overgebracht naar de gevangenis. Flip was ontmaskerd als deelnemer aan de aanslag op de spoorlijn bij Groenekan, wat genoeg reden was voor de Duitsers om hem net als Pieter ter Beek als Todeskandidat vast te houden. Beiden zwaar mishandeld. Betty Polak, de vrouw van Flip, en mevrouw Balk moesten dit aanhoren en werden ook verhoord. Mevrouw Balk werd vrijgelaten en Betty de Leeuw kon haar verhoorder vanwege haar schuilnaam Ada Koole om de tuin leiden en werd ook vrijgelaten. Vader Balk kon later vanuit kamp Amersfoort vluchten en overleefde de oorlog.

Fusillade
De Vierklank van 7 oktober 2015 vermeldt, dat op 18 november 1944 drie verzetsmannen uit Rhenen een aanslag pleegden op de Duitse onderofficier Alt, die daarbij zwaargewond raakte. Toen de daders onvindbaar bleken, werd besloten tot represailles. Op maandag 20 november werden uit de Weteringsschans in Amsterdam drie gevangenen gehaald, onder wie dominee Bas Ader, die bezig was om een bevrijdingsactie te plannen voor Westerbork. Aan hen werden in Utrecht Pieter ter Beek en Philip de Leeuw toegevoegd, alsmede de minderjarige verzetsman Jan van der Munnik. In de namiddag werden de zes doodgeschoten tussen Rhenen en Veenendaal ter hoogte van landgoed Prattenburg.

Op die plek staat het monument van herdenking 'Het kruis op de berg'. Het is geadopteerd is door het Ichthus College te Veenendaal. Daar werkt drs. Constant van den Heuvel als docent Geschiedenis. Hij is goed bevriend met inmiddels de 100-jarige weduwe van Philip de Leeuw, nu Betty Bausch-Polak. Over de fusillade schreef hij het boek, dat landelijke aandacht kreeg vanwege de meest uitgebreide versie van het Westerborkplan. Zijn beroep als docent Geschiedenis en het bewust worden van het feit dat hij in de buurt van de plek van de fusillade geboren was, zorgden er voor dat hij e.e.a. ging uitzoeken. Daarvan is het boek het resultaat.