De noodzaak voor een beschermd dorpsgezicht Maartensdijk

door Henk van de Bunt

Stichting Brigida is medio negentiger jaren opgericht om cultuurhistorisch erfgoed tussen Utrecht en het Gooi te beschermen en indien mogelijk te herstellen. Veel van dat beschermwaardige erfgoed is inmiddels door een rijks- dan wel een gemeentelijke monumentenstatus beschermd.

Die bescherming strekt zich, uitzonderingen daargelaten, in het algemeen niet uit tot de (wijdere) omgeving van de monumenten, terwijl soms de samenhang met de omgeving een grote toegevoegde cultuurhistorische waarde vertegenwoordigt. In de Raadscommissie Openbare Ruimte pleitte Brigida donderdag 13 december voor een beschermd dorpsgezicht Maartensdijk

Beschermd
Gelukkig heeft ook de wetgever de meerwaarde in sommige situaties gezien en daarvoor het instrument van het beschermde dorpsgezicht in het leven geroepen. Zowel op Rijks- als op gemeenteniveau kent men dit instrument inmiddels. Brigida-lid Anne Doedens vroeg die avond met name aandacht voor het grote aantal rijks- en gemeentelijke monumenten dat in Maartensdijk langs de Dorpsweg is gelegen: 'Dat grote aantal monumenten op zo'n beperkte schaal is op zich al bijzonder. Er zijn voorbeelden van recente bedreigingen in het verleden, zoals aan het eind van de 20ste eeuw, toen gedacht werd aan bebouwing tegenover de boerderij de IJzeren Mortier en achter de Julianalaan, waardoor een uniek doorkijkje verloren zou zijn gegaan'.

Uniek
Doedens vervolgde: 'Voegen we daarbij de oost-west-georiënteerde lintvormige groenstructuur langs de laatmiddeleeuwse ontginningsdijk en de eveneens uit de middeleeuwen stammende Maartensdijkse praamgracht, historische infrastructuur voor waterbeheer en lange tijd een essentiële transportroute tussen Utrecht en haar ommelanden dan zal het duidelijk zijn dat we hier te maken hebben met een unieke situatie. Maar ook de samenhang van de monumentale Oost-West-lintbebouwing met interessante boerderijen en buitens in combinatie met de fraaie noord-zuid-doorkijkjes is bijzonder. Niet voor niets is er een historische samenhang tussen monumentale panden als Eyckenstein en Rustenhove (rijksmonumenten) en de woningen langs de Dorpsweg. Niet alleen in de vorm van dienstwoningen en koetshuizen: uit Maartensdijks bevolking werkten mensen op de buitens in de 19de en 20^ste eeuw'.

Ongelukken
Er verschijnen nu hier en daar individuele nieuwe woningen/gebouwen in deze unieke lintbebouwing. Voor zover wij dat nu kunnen beoordelen zijn daarbij nog geen grote ongelukken gebeurd. Maar om die ook in de toekomst te voorkomen menen wij dat dit unieke lint extra bescherming behoeft. Een beschermde dorpsstatus dwingt tot zorgvuldige afweging rekening houdend met bijzondere cultuurhistorische waarden, waaronder ook nadrukkelijk de samenhang van het nieuwe met het oude. Niet om daarmee iedere ontwikkeling in het gebied onmogelijk te maken maar om te bevorderen dat bij uitbreidingen of veranderingen alle aspecten van het gebied in hun onderlinge samenhang worden betrokken en tot een evenwichtige keuze leiden.

Cultuurhistorie
Sinds 2012 wijst het Rijk geen nieuwe door het rijk beschermde stads- en dorpsgezichten meer aan, met uitzondering van gebieden die nog in procedure zijn. Gemeenten houden in bestemmingsplannen voor bijzondere gebieden al (verplicht) rekening met cultuurhistorie. Een stads- of dorpsgezicht kan nog wel op gemeentelijk niveau als beschermd aangemerkt worden; dan gaat het om een gemeentelijk beschermd stads- of dorpsgezicht. Dit geldt voor gemeenten waar dit is vastgelegd in het gemeentelijk beleid. Bij ontwikkelingen binnen een stads- of dorpsgezicht dient men rekening te houden met de cultuurhistorische waarde ervan. Het beschermde gebied heeft hiervoor zijn eigen bestemmingsplan. Vergeleken met een gewoon bestemmingsplan is het gedetailleerder en gelden er strengere regels, zowel voor de bebouwde als voor de onbebouwde ruimte. Bovendien is voor een aantal bouwactiviteiten een vergunning nodig.

Aanpassing
In de gemeente structuurvisie De Bilt 2030 is geen sprake van enig beschermd dorpsgezicht Maartensdijk (Dorpsweg c.a.). Westbroek heeft wel de status van beschermd dorpsgezicht: lees het bestemmingsplan 2007. Gelet op de 17 rijksmonumenten van hoge waarde en de 19 gemeentelijke monumenten, die eveneens als zeer waardevol worden genoemd – allen langs de Dorpsweg - kan een grote monumentendichtheid worden vastgesteld. Van de omstreeks 220 panden aan of vlakbij de Dorpsweg is 12 procent formeel monument. Kortom: dit laatste bestemmingsplan verdient aanpassing nadat de gemeenteraad besloten heeft tot aanwijzing van de Dorpsweg Maartensdijk c.a. als Beschermd Dorpsgezicht.

Gemeente
Wethouder Landwehr gaf aan, dat hij de strekking van het voorstel Beschermd Dorpsgezicht Maartensdijk van Stichting Brigida van harte steunt. Weliswaar worden sinds 2012 door het rijk geen beschermde dorpsgezichten meer aangewezen, maar de gemeente kan en wil die bescherming echter wel op een andere manier vastleggen. Door monumenten in hun samenhang (zoals de Maartensdijkse Dorpsweg) via de uitwerking in de omgevingswet en in bestemmingsplannen, die bescherming te bieden. Ook toonde Landwehr zich een warm voorstander van het beschermen van het slagenlandschap en de lintbebouwing in de te verschijnen landschapsvisie. Hij komt hiervoor bij de gemeenteraad terug.