Struikelstenen vragen ons het hoofd te buigen

door Henk van de Bunt

Het project struikelstenen/Stolpersteine is een initiatief van de Duitse kunstenaar Gunter Demnig. Hij brengt gedenktekens aan vóór de huizen van mensen, die door de nazi’s werden verdreven, gedeporteerd en vermoord. Vrijdag 26 november werden opnieuw struikelstenen gelegd voor inwoners van de gemeente De Bilt die in de Tweede Wereldoorlog werden vermoord door de nazi’s om wie zij waren.

Krischan Hagedoorn secretaris van Struikelstenen De Bilt verwelkomde op de verschillende plekken naast zijn medebestuursleden ook de andere genodigden en bedankte allen, die zich inzetten om deze steenlegging mogelijk te maken. Burgemeester Sjoerd Potters somde tijdens de plechtigheid op Julianalaan 112 de adressen op waar vrijdag stenen zijn gelegd: ‘Het hadden veilige plekken moeten zijn voor mensen en gezinnen die droomden van een goed leven met elkaar. Maar het was hen niet gegund. Zij mochten er niet zijn. Om wie zij waren. Daarom worden hun adressen vandaag tot gedenkplaatsen, zoals hier op Julianalaan 112. Vandaag gedenken we hen en al deze families op al deze adressen. We leggen een struikelsteen voor het huis dat een veilig thuis voor hen had moeten zijn. Zodat degenen die niet terugkwamen, niet worden vergeten. De struikelstenen vragen van ons om ons hoofd te buigen. Laat de struikelstenen de weg plaveien naar verdraagzaamheid en respect voor elkaar. Laat ze de herinnering levend houden aan wat wás, maar nooit meer mag gebeuren’.

Karpowitz
Onderzoeker Evert Theunissen vertelde het verhaal bij Julianalaan 112: ‘Vandaag leggen wij hier een struikelsteen voor Otto Karpowitz, een Duits-Joodse vluchteling die bescherming en veiligheid zocht in Nederland voor hem en zijn gezin. Otto Karpowitz was getrouwd met Frieda Abraham en zij hadden drie kinderen. De familie verkeerde in goede welstand en bewoonde een groot huis in Berlijn. In de dertiger jaren week het gezin uit naar Nederland. Zoon Heinz Herbert werd op een kostschool in Engeland geplaatst. Ten tijde van de Duitse inval woonde het gezin in Den Haag. Kort na de inval werden zij met alle andere Duitse Joden, gedwongen uit Den Haag te verhuizen. Zij vonden onderdak in Bilthoven hier aan de Julianalaan 112. Op 2 juli 1941 werden zij op dit adres ingeschreven. De Julianalaan was toen om-genoemd naar Frederik Hendriklaan. Eind 1942 werd Otto Karpowitz opgepakt, naar Berlijn gebracht en gevangen gezet in de Plötsensee gevangenis. Daar heeft hij geruime tijd gezeten, vermoedelijk omdat men geprobeerd heeft losgeld of anderszins deviezen voor hem los te krijgen. Op 28 september 1943 is hij op transport gesteld naar Auschwitz en daar is hij in 1944 omgekomen op een niet nader bekende datum, 57 jaar oud’. 

Boekje
Zijn echtgenote en twee dochters hebben de oorlog door onderduik overleefd. Dochter Ellen Ruth heeft haar onderduikervaringen in Bilthoven en Soest in een boekje beschreven. Na afloop van de oorlog is zij met moeder en zus weer hier aan de Julianalaan gaan wonen. Zij beschrijft dat de buurman een NSB-er was en dat zij ook verder in hun omgeving weinig begrip of mededogen hebben ervaren. Toen zij bij een van de andere buren op bezoek waren werd de thee geserveerd uit hun eigen theeservies. Eerder hadden zij te horen gekregen dat dat servies verloren was gegaan omdat het kapot was gevallen. Zij besloten tenslotte Nederland te verlaten en te emigreren naar de Verenigde Staten. Daar is Ellen Ruth getrouwd en heeft zij kinderen gekregen. Ellen Ruth Karpowitz is nu 92 jaar oud en volgt onze activiteiten.

Families
Op Rembrandtlaan 84 vertelde Theunissen het verhaal van Isidor Vos: ‘Isidor Vos is geboren in 1872. Hij had met zijn broer Henri in Assen een grossierderij in koloniale waren en bakkersartikelen. In 1900 werd hij lid van de Vrijzinnig Democratische Bond en in 1915 werd hij gekozen tot lid van de gemeenteraad van Assen. Kort daarna is hij benoemd tot wethouder en locoburgemeester en deze functies heeft hij behouden tot 1923. De broers Isidor en Henri Vos waren getrouwd met twee zussen afkomstig uit Hamburg. De beide families Vos-Levy hebben altijd in elkaars nabijheid gewoond. Isidor en Caroline kregen twee dochters, het huwelijk van Ida en Henri bleef tot hun verdriet kinderloos. Caroline Vos-Levy, de vrouw van Isidor, overleed op 7 maart 1940, dus vlak voor de Duitse bezetting van Nederland. In de loop van 1940/41 zijn Isidor, Ida en Henri verhuisd naar Utrecht, maar kort daarna moest Henri worden opgenomen in de Joods Psychiatrische inrichting ‘Het Apeldoornse Bosch’ in Apeldoorn. Daar is hij in 1942 overleden door een natuurlijke dood, dus net vóórdat alle bewoners daar op brute wijze zijn gedeporteerd en vermoord. Isidor Vos en zijn schoonzus Ida Vos-Levy zijn verder samen opgetrokken en hebben zich gevestigd in Bilthoven, eerst in Hobbemalaan 56 en vanaf 13 juli 1942 staan zij ingeschreven op het adres Rembrandtlaan 84. Rosalie, de oudste dochter van Isidor Vos woonde met haar man in de Parklaan in Bilthoven. Voor Isidor Vos en Ida Vos-Levy is Rembrandtlaan 84 hun laatst vrijwillig gekozen woonadres geworden. In 1942 hadden de meeste joden de gemeente De Bilt al moeten verlaten om naar Amsterdam te verhuizen. Daar zijn zij kennelijk nog aan weten te ontkomen maar in 1943 kregen zij toch de oproep zich te melden en aan die oproep hebben zij gevolg gegeven. Op 23 april 1943 zijn zij samen met dochter en schoonzoon naar Station Bilthoven gelopen, hebben daar afscheid genomen en zijn op de trein gestapt die hen naar het doorgangskamp Vught bracht. Dat alles eigener beweging, zonder dwang en niet wetend welk noodlot hen kort daarna te wachten stond. Op 8 mei 1943 zijn Isidor en Ida per trein vervoerd van Vught naar Westerbork. Het verblijf daar is van korte duur geweest: op 11 mei 1943 zijn beiden gedeporteerd naar Sobibor. Aldaar zijn ze beiden op de dag van aankomst 14 mei 1943, vermoord door vergassing. Dit zijn dezelfde data en plaatsen als bij Otto en Selma Maas - Nathan, die ook vanuit Bilthoven (Gerard Doulaan 21) zijn gedeporteerd: zij hebben in dezelfde transporten gezeten.