Plek van plezier 'De Tolakker'

De beperkte ruimte voor de Paardenkastanjeboom

door Henk van de Bunt

Op zaterdag 14 september vond de Open Monumentendag plaatst. Dit jaar was het (landelijk) thema 'plekken van plezier';  hoe hebben mensen zich in de loop der eeuwen vermaakt en welke monumenten zijn daarvoor het decor of het podium geweest?

Burgemeester Sjoerd Potters opende de Open Monumentendag op de Biltse Duinen in Bilthoven. Er was op diverse plaatsen en via internet een fietsroute beschikbaar, die langs de opengestelde monumenten in de zes kernen leidde. De Vierklank stipt een aantal van de 'plaatsen van plezier' aan, die in de fietsroute zijn opgenomen, en put daarbij vrijelijk uit haar eigen archief van 25 jaren jong.

We starten onze tocht 'in het verleden' met de intro van een artikel in 'St. Maerten' (tijdschrift van Historische Vereniging Maartensdijk HVM) van december 1999 en de daarbij afgedrukte foto: 'Terug naar 1900. We zien op de foto een verlaten zandweg, het karrenspoor vaag zichtbaar. De kruinen van de eiken beschutten de Dorpsweg, die toen Dorpsstraat heette. Al kent een lintbebouwing geen centrum, de kerk is wel degelijk het hart van het dorp. Hier staan de winkeltjes van de kruidenier, de manufacturier, de smid en links in het eerste huis, bevindt zich het postkantoor. Een buurtje van allang afgebroken woonhuizen geeft de kern zijn warmte.

Aan de ingang van het dorp verschaft de zestiende-eeuwse herberg-boerderij De Tolakker onderdak aan burgemeester Quarles van Ufford en zijn medebestuurders. Van een zelfstandig gemeentehuis is nog geen sprake. De hoofdverbindingsweg tussen Utrecht en Hilversum is niet bestraat. De bodewoning ontbreekt, de kastanjeboom en een duiventil zijn er al wel'.

Kiek
Op de plek, waar nu het voormalig gemeentehuis van Maartensdijk staat, was in de 16^de eeuw (dus) een hofstede met de naam De Tolakker gelegen. Koos Kolenbrander verhaalt erover in zijn 'Kiek' van week 43 in 2010: 'Het voormalig gemeentehuis van Maartensdijk heette ooit 'De Tolakker'. En hij vervolgt: 'In 1858 kocht Jacob Meijers de boerderij De Tolakker. Het bij de boerderij behorende land liep noordwaarts tot aan de huidige Vuursche Dreef in Hollandsche Rading en zuidwaarts tot aan de Nieuwe Wetering. Vanaf 1883 verhuurde zoon, Piet Meijers het voorhuis van De Tolakker voor een periode van achttien jaar voor 250 gulden per jaar aan het gemeentebestuur. In het voorhuis kwam links van de voordeur de secretarie en de burgemeesterskamer en rechts een woonruimte voor de gemeentesecretaris. De raadszaal kwam op de eerste verdieping. Het achterhuis bleef tot een grote brand in 1923, waarbij het gehele achterhuis verloren ging, als herberg in gebruik. In 1908 verkocht Wijntje Meijers-van Ginkel het voorhuis voor 6200 gulden aan het gemeentebestuur. Als saillant detail in de koopakte staat o.a. dat de koopster (de gemeente) gedurende drie maanden na de verkoop het recht heeft om gebruik te maken van het privaat dat zich in de inrijstal van de verkoopster bevindt. Na 1908 werd het voorhuis verbouwd. Na 1931 werd het gehele pand gerenoveerd en uitgebreid. Ook het Waterschap en de politie kregen een eigen ruimte in het gebouw. Tot de grote brand in 1923 is het achterhuis van De Tolakker herberg gebleven. De herberg werd regelmatig bezocht door handelaren die nog met paard en wagen reden. De paarden konden op de boerderij worden uitgespannen. Ook sigaren- en wolhandelaren uit Veenendaal met een hondenkar en visboeren uit Spakenburg bezochten de herberg. Ze bleven vaak in de herberg overnachten en werden door Wijntje Meijers goed verzorgd. De provinciale weg Utrecht-Hilversum was een drukke handelsroute. Bij iedere kern aan deze weg was een herberg. Vele Maartensdijkers bezochten de herberg van Meijers en hebben er drinken geleerd'.

Rustoord
'De nieuwe boerderij Rustoord liet de familie Meijers aan het einde van de negentiende eeuw aan Dorpsweg 2, tegenover de Tolakker bouwen. Rustoord is een dwarshuisboerderij, waarbij het woonhuis dwars op het achterhuis en de stal staat. De symmetrisch opgebouwde voorgevel van het woonhuis heeft vier schuiframen voorzien van luiken. De ingang bevindt zich in de rechter zijgevel.

Samenvoeging
Na de samenvoeging van de voormalige gemeenten De Bilt en Maartensdijk bleek het Maartensdijkse gemeentehuis overbodig en werd het verhuurd. In 2009 kreeg de Historische Vereniging Maartensdijk de beschikking over een ruimte naast de - eveneens voormalige - bodewoning. Deze ruimte wordt 'De Raadtkamer' genoemd, naar de oprichtster van de HVM Lous de Raadt. Op Openmonumentendag was de HVM daar aanwezig met een kleine tentoonstelling van het archief en oude foto's van de kernen Groenekan, Hollandsche Rading, Maartensdijk en Westbroek.

Landschapsarchitect en boomchirurg Jorn Copijn, wijdde er toentertijd in De Vierklank zelfs een heuse column aan: 'Iedereen kent hem, de paardenkastanje voor het oude gemeentehuis in Maartensdijk. Velen maakten er hun trouwfoto's onder, zoals wij, Lia en Jorn Copijn, in mei 1969. De paardenkastanje is niet inheems, maar werd omstreeks 1557 geïntroduceerd vanuit de vochtige bergbossen van de Balkan. Op rijke, leemhoudende gronden groeit hij uit tot een reusachtige boom van ca. 30m. hoogte. Helaas vormt de kastanje een kwetsbaar wortelstelsel op oudere leeftijd en raakt hij zijn grote vitaliteit en wortelregeneratie kwijt, wanneer de gewortelde standplaats onder de kroonprojectie wordt aangetast. Dat is ook met deze boom het geval. Ongeveer 30 jaar geleden werd de tuin voor het gemeentehuis, met de boom en de duiventil erin, veranderd in een parkeerplaats. Slechts een beperkte ruimte bleef er voor het uitgestrekte wortelstelsel van de kastanje nog over. ……..