De fabriek in Achttienhoven

Te midden van de groene weiden van Achttienhoven staat een vierkant gebouw met een hoge schoorsteen dat tot de verbeelding spreekt. In 1900 gebouwd als zuivelfabriek, onder leiding van S.A.C. Dudok van Heel, heeft het vele functies gehad. Het voorhuis met glas-in-lood boven de ramen en hoge kamers werd bewoond door verschillende directeuren. Na een kort bestaan als melkfabriek heeft het een aantal jaren een recreatieve bestemming gehad onder de naam Het Landbouwhuis. 

Op 16 april 1909 was in ‘Het Nieuws van den dag’ te lezen: ‘Den 5den Mei wordt het landbouwhuis ‘Achttienhoven’ geopend’. ‘Wie zich nu in dat landhuis bevindt, heeft door groote spiegelruiten, aan de binnenzijde omgeven door passende ‘museumlijsten’, uitzicht op den schilderachtigen omtrek. Hoe hij zich ook wendt, steeds past een levend schilderij in een der 15 omlijstingen: Een stuk weiland, waarop koeien grazen en kippen in het zonlicht glinsteren; - een kerktoren in het verschiet en een ontspruitend lichtgroen roggeveld op den voorgrond; - een boerderij, helder groen en wit geschilderd, de blauwe melkemmers in het melkhok… Voor afwisseling heeft de ondernemer, de heer Hooghiemstra te Utrecht, gezorgd. Er is een vijver, en te midden daarvan een vijverberg. Van een geheimzinnige plaats weerklinkt muziek, die het geheele gebouw doordringt, en uit zeven tafels klinkt desgewenscht langs niet zichtbaren weg muziek…’

Een wervend verhaal. Dat deze ‘uitspanning’ goed werd bezocht is nog te lezen achterop oude ansichtkaarten. Als ‘kiekje uit het Landbouwhuis, een der schoonste plekken van Nederland’ zijn deze foto’s van de omgeving bekend bij verzamelaars.

Gruno 
Toch kreeg het gebouw een paar jaar later een andere bestemming. Door gemeente Achttienhoven werd in augustus 1911 aan dhr. J.L. Lafeber te Haren (Groningen) een hinderwetvergunning verleend voor ‘…het oprichten van een wasscherij in lijfgoederen, gedreven door stoomkracht’. Hoe hier werd gewerkt was te lezen in weekblad ‘Het Leven Geïllustreerd’ uit 1919. De verslaggevers hadden veel goeds gehoord over de wasserij met de ‘uitgebreide clientèle’, en wilden graag ‘de dames onder de lezers’ daar verslag van doen.: ‘…Al aanstonds maakt het een gunstigen indruk, te vernemen, dat een inrichting als deze geregeld wordt gecontroleerd door een volkomen bevoegd persoon, n.l. door dr. Basenow, privaat-docent in de hygiëne aan de universiteit te Amsterdam. Wel een bewijs dus, dat de directeur dezer wasscherij, de heer J.L. Lafeber, er in de allereerste plaats voor zorgt, dat bij de behandeling van het hem toevertrouwde waschgoed de hygiëne wordt betracht…’ Water werd uit de bodem opgepompt, gefilterd en opgeslagen in reusachtige waterkelders in de fabriek. Met de stoommachine werd het water uit het bassin gepompt en in een grote ketel opgestookt.

Personeel
In verschillende kranten werden advertenties geplaatst om personeel te werven voor de wasserij. In het Utrechts Nieuwsblad van juli 1915 wordt ‘Gevraagd aan de Stoom Wasscherij en Strijkinrichting ‘Gruno’ te Achttienhoven bij Utrecht voor direct, een flinke Hoofdstrijkster en een flink mangelmeisje Als zoodanig werkzaam geweest genieten de voorkeur, voorzien van goede getuigen vereischte. In persoon aan te melden aan het kantoor aan de Fabriek te Achttienhoven’.

Dhr. J.D. van der Meijden uit Rijswijk is jarenlang directeur van de wasserij geweest. Als notabele was hij lid van Muziekvereniging De Vriendenkring en van Het Groene Kruis. Na zijn pensionering nam dhr. van Duijvenbode Varkevisser uit Vreeland de leiding over tot aan de sluiting in 1959. Eind december van dat jaar is de Gruno overgenomen door wasserij Schoonhoven aan de Vleutenseweg in Utrecht. 

Welschen Metaal B.V 
Nadien vestigde zich hier een onderneming voor het recyclen van nonferro-metalen tot brons en messing. Schroot werd aangevoerd en gesorteerd. Vooral scheepsschroeven waren zeer geschikt om een hoogwaardig product mee te maken. Met speciale analyse apparatuur werden de bestanddelen uitgelezen om verschillende soorten brons (legering van koper en tin) te produceren. Omwonenden waren niet gelukkig met het bedrijf vanwege de onrust, de herrie, de stank, ondanks het plaatsen van speciale luchtfilters in de schoorsteen. In 2019 zijn de activiteiten van de onderneming in Achttienhoven beëindigd.

Open Monumentendag
Nóg staat in de fabriekshal de grote oven waarmee schroot werd omgesmolten tot hoogwaardig brons voor klokken, maar ook voor machine onderdelen en voor kunst. Op 10 september, Open Monumentendag, is de fabriek te bezichtigen. Op foto’s is dan te zien hoe het gebouw in de loop der tijd verschillende bestemmingen heeft gehad. De meest recente fotoreportage (2009) maakte fotograaf Norbert Waalboer over de metaalsmelterij. Hierop is duidelijk te zien hoe hier schroot, gloeiend heet werd omgesmolten tot brons en messing. Binnenkort verschijnt in St. Maerten, het tijdschrift van de Historische Vereniging Maartensdijk, een artikel over de fabriek in Achttienhoven.

Bestemming
De fabriek staat er nu wat treurig bij en wacht op een nieuwe bestemming. Open Monumentendag van 10 september staat in het teken van duurzaamheid. Inwoners van Westbroek hopen dat het gebouw duurzaam blijft bestaan en een woonbestemming krijgt. Hoe mooi zou het zijn als hier wooneenheden werden gecreëerd en het terrein eromheen weer de uitstraling krijgt van vroeger tijden.

Sjoerd J. Hooghiemstra benadrukte in zijn tijd al de fraaie ligging van het gebouw en legde een prachtige tuin aan op het terrein. Maar eerst moet gemeente De Bilt nog instemmen met de nieuwe plannen. (Karien Scholten)