Documentaire over Jacoba van Tongeren

door Henk van de Bunt

Op 4 mei staat Nederland stil bij de slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog en van oorlogssituaties en vredesoperaties daarna. De NOS besteedt er aandacht aan met rechtstreekse uitzendingen en documentaires. Daarnaast wordt het thema Vrouwen in Verzet uitgelicht; o.a. met de tv-documentaire over verzetsleidster Jacoba van Tongeren op  4 mei op NPO2 na de Herdenking op de Dam van 20.35 tot 21.00 uur. 

De documentaire over Jacoba van Tongeren gaat over een belangrijke verzetsvrouw die na de oorlog in de vergetelheid raakte. Zij liet unieke memoires achter over haar werk als leider van de Amsterdamse verzetsgroep Groep 2000. De groep hielp duizenden mensen aan onderduikadressen, persoonsbewijzen en voedselbonnen en redde zo honderden levens. Prins Bernhard verbaasde zich na de oorlog over wat ze als vrouw te midden van de door mannen gedomineerde verzetswereld teweeg had gebracht. ‘Aan u is een generaal verloren gegaan’, merkte hij op.

Neef
Tot maart 2015 was Jacoba van Tongeren volslagen onbekend bij het Nederlandse publiek. Dat Jacoba van Tongeren en Groep 2000 bekendheid kreeg, heeft alles te maken met de zoektocht die haar neef Paul van Tongeren, samen met zijn vrouw Els ondernam. Jacoba’s neef uit Bilthoven haalde het verhaal over zijn tante uit de vergetelheid en schreef er ‘Jacoba van Tongeren en de onbekende verzetshelden van groep 2000 (1940-1945)’ over; het boek beleeft inmiddels zijn 6e druk. In de documentaire wordt Jacoba met interviews en dagboekfragmenten tot leven gebracht. Zo wordt een portret geschetst van een bijzondere verzetsvrouw. Paul van Tongeren over het breder bekend worden van het verhaal van Jacoba: ‘Dat een sterke, markante vrouw een grote verzetsgroep heeft geleid, vijf jaar lang, vult een lacune: teveel is het beeld ontstaan dat vooral stoere mannen in het verzet zaten. Het verhaal van Jacoba was een stimulans om naar de onderbelichte rol van vrouwen in het verzet te kijken. Gebaseerd op het boek, heeft Karel Baracs, Stadsverteller van Amsterdam, een schoolvoorstelling gemaakt over De Bonnenkoningin. Minstens 50 keer hebben Karel en ik daarmee op scholen opgetreden. Wat mij opviel is hoezeer het verhaal van Jacoba inspireert, leerlingen in haar een rolmodel zien. Ook naar aanleiding van het boek, heb ik veel dergelijke reacties gekregen’.

Groenekan
Over haar verblijf in Groenekan vertelt Paul van Tongeren: Vader Hermannus van Tongeren heeft een eenvoudig zomerhuisje in Groenekan, tegen De Bilt aan, waar het gezin vaak ‘s zomers verblijft of in de weekeinden. Als Jacoba uit het ziekenhuis wordt ontslagen, huurt vader Van Tongeren een huis voor haar aan de Vijverlaan 45 in Groenekan. Daar gaat Jacoba wonen, met een huishoudster. Ze is erg ziek als ze in Groenekan aankomt: Stapje voor stapje knapt Jacoba op. Haar ijzeren zelfdiscipline en de hulp van dierbare vrienden zorgen voor een wonderbaarlijk herstel. Later schrijft ze in haar memoires: ‘Zonder vader, zonder dokter, zonder huishoudster en twee trouwe vrienden zou ik het nooit gerooid hebben’. Nu het wat beter met haar gaat, popelt Jacoba om wat om handen te hebben’.

Voedselbonnen
Paul van Tongeren vertelt: ‘Jacoba stond aan de wieg van het blad Vrij Nederland. Groep 2000 zorgde tussen 1940 en 1945 voor zo’n 4500 onderduikers via het distribueren van geroofde voedselbonnen. Zij bracht de voedselbonnen deels zelf aan onderduikers, wat haar de bijnaam ‘Bonnenkoningin’ bezorgde. Zij had een speciaal bonnenvest laten maken, waarin zij 5.000 voedselbonnen kon vervoeren en dat zij droeg onder haar jas. Als het bonnenvest gevuld was, had Jacoba het uiterlijk van een zwangere vrouw. De circa 150 leden van haar groep kenden elkaar niet bij naam, maar bij nummer. Vanwege geheimhouding had Jacoba een speciale code bedacht. In plaats van namen en adressen gebruikte Groep 2000 cijfercodes waardoor vrijwel iedereen de oorlog overleefde’.

Brug
De Jacoba van Tongerenbrug (brugnummer 602) is een vaste brug in Amsterdam Nieuw-West, Slotermeer gelegen in de Burgemeester Fockstraat De brug is op verzoek van ex-burgemeester Job Cohen vernoemd naar verzetsstrijdsterJacoba van Tongeren. Het naambord werd in 2016 op de brug bevestigd in het bijzijn van haar biograaf Paul van Tongeren. Een standbeeld van Jacoba dat op de Antillenstraat in Amsterdam, waar zij in de oorlog woonde, zal op 10 oktober uur worden onthuld, in aanwezigheid van de familieleden van de groepsleden, naast de onthulling van een informatiebord met de circa 150 namen van de groepsleden. Op 17 september is er in de Keizersgrachtkerk in Amsterdam een lezing over Jacoba door Marianne Thieme, mede-oprichtster van de Partij van de Dieren en voorheen Tweede Kamerlid.