'Dokter Willem Huysmans' houdt kantoor in de badkamer. (fotograaf onbekend/ Spoorwegmuseum, Utrecht)
'Dokter Willem Huysmans' houdt kantoor in de badkamer. (fotograaf onbekend/ Spoorwegmuseum, Utrecht)

Foto's '40-'45 uit de Provincie Utrecht

Algemeen Historie

Op 4 en 5 mei 2020 wordt herdacht dat Nederland 75 jaar geleden door de Engelsen en de Canadezen werd bevrijd van de Duitse overheersing. Met het oog daarop wordt op veel plaatsen gezocht naar mogelijkheden om de herdenking vorm te geven.

Een landelijk project om tot de selectie van honderd beeldbepalende foto's te komen, is natuurlijk bijzonder. Het project heet 75 Jaar Vrijheid en is zo opgezet, dat door middel van getrapte verkiezingen door de gemeenten, via de Provincie 100 foto's worden uitgekozen, die uiteindelijk in het gebouw van de Tweede Kamer getoond zullen worden.

Selectie
Op 15 januari werden in de Geertekerk in Utrecht de 50 foto's getoond, die een jury met daarin o.a. Ad van Liempt uit een groot aantal inzendingen had geselecteerd. Maar daarmee was de selectie niet voltooid, want de aanwezige genodigden mochten op hun beurt uit dit vijftigtal een volgende selectie maken. Deze selectie zullen de inzending vormen van de provincie Utrecht voor het landelijk project '75 jaar Vrijheid'. De uiteindelijke selectie wordt in mei getoond in de entree van het gebouw van de Tweede Kamer en er zal een fotoboek van verschijnen.

Verhaal
Elke foto heeft een verleden en een verhaal. Op deze 15e januari in Utrecht werd een aantal van deze verhalen verteld en dat maakte de avond tot een aansprekende ervaring. Met elkaar illustreerden foto's en verhalen de geschiedenis van (de provincie) Utrecht tijdens de oorlog, vaak op een zeer persoonlijke, indringende wijze. Veel foto's zijn herkenbaar voor wie de oorlog heeft meegemaakt of er verhalen over heeft horen vertellen of gelezen.

Loes Overeem
Natuurlijk heb ik gezocht naar foto's uit het Bilts verleden. Ik heb ze op een enkele uitzondering na niet gevonden. Dat ligt ook voor de hand. En het is ook niet belangrijk. Wel herkende ik een foto van Loes van Overeem, 'de witte engel'. Het Digitaal Museum De Bilt besteedde er kortgeleden aandacht aan. Loes van Overeem is tijdens de Tweede Wereldoorlog eerst als verpleegster werkzaam bij het Rode Kruis, later wordt ze hoofd van de afdeling Speciale Hulpverlening. Omdat Van Overeem toegang heeft tot de bevelhebber van de SD en de Sicherheitspolizei Wilhelm Harster, mogen zij en haar man als enigen onder de vlag van het Rode Kruis kampen en gevangenissen te bezoeken. Vanaf september 1944 richt zij zich volledig op Kamp Amersfoort. Na het zien van het kamp schrikt Van Overeem van wat zij daar aantreft: slecht behandelde gevangenen en een enorm gebrek aan voedsel, kleding, medicijnen en hygiëne. Aan kampcommandant Berg laat zij weten niet te vertrekken voor de omstandigheden worden verbeterd. Door haar doorzettingsvermogen wordt er een permanente post van het Rode Kruis in Kamp Amersfoort opgericht, van waaruit zij de gevangen helpt. Met het naderende einde van de oorlog in zicht, dragen de Duitsers op 19 april 1945 het kamp over aan het Rode Kruis en slaan op de vlucht. Als nieuwe kampcommandante spreekt Van Overeem de gevangenen toe. Niemand kan het dan nog drooghouden.

Hupkes
En er was een foto van Ir. Hupkes, de directeur in functie van de NS die, toen hij tijdens een spelletje golf hoorde dat de Spoorwegstaking was uitgebroken, zich rechtstreeks naar zijn onderduikadres begaf; een villa in Maartensdijk. Tot 17 september '44, de dag dat de geallieerde luchtlandingen begonnen in het kader van de operatie Market Garden, was hij er in geslaagd met de Duitsers samen te werken, nu, begreep hij, was de tijd gekomen om van het toneel te verdwijnen. Iedereen verwachtte dat de oorlog nog maar kort zou duren, maar dat werden bijna acht maanden. Hupkes doet zich in Maartensdijk met een vervalst persoonsbewijs voor als dokter Willem Huysmans en houdt kantoor in de badkamer.

De meeste foto's echter waren algemener en minder gebonden aan de plaats waar ze waren genomen. Totdat de foto's naar het landelijk verzamelpunt gestuurd worden, zal de uitgebreide Utrechtse selectie van 50 foto's nog op diverse plaatsen in de provincie te zien zijn. Herdenken kan meer zijn dan het luisteren naar toespraken en het volkslied.

(Bernard Schut)(tevens dank aan Veroniek Clerx)

Loes Overeem spreekt direct na de oorlog staande op een stoel in Kamp Amersfoort de kampbewoners toe. (fotograaf onbekend/ Kamp Amersfoort)
Januari '40. Nederlandse militairen gedurende de mobilisatie. Ze schaatsen hier op inundatie-ijs. (bron Co Zeijlemaker (Polygoon)/ Nederlands Instituut voor Militaire Historie, Den Haag)