Leiding vanuit de badkamer

Op 4 en 5 mei 2020 wordt herdacht dat Nederland 75 jaar geleden door de Engelsen en de Canadezen werd bevrijd van de Duitse overheersing. Met het oog daarop werd - al ver voor coronatijd - op veel plaatsen gezocht naar mogelijkheden om de herdenking vorm te geven.

Zo was er het landelijke project om tot de selectie van beeldbepalende foto's te komen; het project 75 Jaar Vrijheid; allemaal foto’s met een (eigen) verleden en verhaal. Met elkaar illustreerden zij de geschiedenis van (de provincie) Utrecht tijdens de oorlog, vaak op een zeer persoonlijke, indringende wijze. Veel foto's zijn herkenbaar voor wie de oorlog heeft meegemaakt of er verhalen over heeft horen vertellen of gelezen. Zo was er ook een foto van Ir. Hupkes, de directeur in functie van de NS; daarover gaat het verhaal: 

Badkamer
‘Een keurige heer zit aan een eettafel met een Perzisch kleedje te werken. Zijn uitzicht is een ligbad tegen een betegelde muur. Achter hem staat een bed. Het beeld is surrealistisch, maar wat was eigenlijk nog normaal aan het eind van de bezetting? De man in de badkamer heette Willem Hupkes en hij was waarnemend president-directeur van de Nederlandsche Spoorwegen. Hupkes zat ondergedoken in Maartensdijk sinds de oproep op Radio Oranje tot de landelijke spoorwegstaking op 17 september 1944. De NS-medewerkers hadden het werk neergelegd op de dag van de geallieerde luchtlandingen voor operatie Market Garden. De oproep om te staken kwam op kwart voor zes 's middags via Radio Oranje. De Nederlandse regering in Londen wilde voorkomen dat de Duitsers bij de slag het spoornetwerk zouden inzetten.

Maartensdijk
In de geschiedschrijving is het moeilijk te traceren welke badkamer van welke villa het betrof. Sterk bij de geschiedenis betrokkenen hadden het juiste adres (nog) niet kunnen traceren. Door gezamenlijk en logisch denkwerk ontdekt men het juiste privéadres. De huidige eigenaar van de villa aan de Maartensdijkseweg herkent het interieur en had vagelijk ook wel eens iets over het verhaal gehoord: ‘Ja dat klopt. Het is onze badkamer. De tegels, het trekkoord boven het bad, het sluitwerk van de ramen horen onmiskenbaar bij de ‘onze’. Het huis was in de tijd van Ome Jan van Beeck Calkoen, die er in 1916 was neergestreken’.

Kinderen
‘Hupkes was compleet overrompeld’, zegt conservator Evelien Pieterse van het Spoorwegmuseum in Utrecht. ‘Hij wist wel dat het er een keer van moest komen, maar hij had verwacht, dat de directie van tevoren zou worden ingeseind. En zeker niet dat het hele NS-personeel via de radio tot staking zou worden opgeroepen. Hij geloofde het pas toen de NS-top via een illegale telefoonverbinding van het verzet de bevestiging kreeg. 'De kinderen van Versteeg moeten allen onder de wol' klonk het. ’Versteeg, dat was een van de codenamen van Hupkes en met zijn kinderen werden de circa 30.000 NS-medewerkers bedoeld. Hupkes stond op de golfbaan en kreeg het bericht thuis in Bilthoven pas mee. ‘Hij had vooraf al een aantal onderduikadressen geregeld en is toen haastig naar het dichtstbijzijnde gefietst’, aldus Pieterse.

Spreekuur
In de villa in Maartensdijk nam Hupkes de schuilnaam Willem Huysmans aan. Hij deed zich met een vervalst persoonsbewijs voor als sanatorium-arts en hield zogenaamd praktijk in de badkamer. ‘Dat was niet zo vreemd als het nu klinkt’, zegt Pieterse. ‘Er was nood en in die tijd van evacuaties en gesperde gebieden zochten veel mensen een tijdelijk onderdak’. Onder het mom van een spreekuur onderhield Hupkes, alias dokter Huysmans, contacten met NS-medewerkers, koeriers en mensen van het verzet.

Spoorwegstaking
Na de oorlog presenteerde de NS zich als een ijzersterk bedrijf, dat zichzelf snel herpakte en bovendien een belangrijke bijdrage aan de wederopbouw leverde. De NS noemde de spoorwegstaking 'de grootste verzetsdaad in de geschiedenis'. NS-personeel liep trots mee in parades en defilés en droeg spandoeken met teksten als ‘De spoorwegstaking is goed verloopen, we zijn de moffen mis-geloopen’ en ‘Wij staakten, 17 september '44 - 5 mei '45’. Hupkes was er van overtuigd dat hij vanuit zijn badkamer de leiding had gehad over de spoorwegstaking in heel bezet Nederland.

[door Henk van de Bunt]