Het succes van de NSB in De Bilt en Maartensdijk

Bij de verkiezingen voor de Provinciale Staten op 17 april 1935 behaalde de NSB, een nieuwe politieke partij, veel stemmen. De Nationaal Socialistische Beweging schoot omhoog van 0 % – de partij had de vorige keer niet meegedaan – naar 7,9 %. Geen enkele partij had dit eerder voor elkaar gekregen. 

In de gemeente De Bilt kreeg de partij een nog hoger percentage: 15,06 % en in Maartensdijk was het maar liefst 16,88 %. De NSB kwam in De Bilt als een van de grootste partijen meteen na de NSDAP en de ARP en liet de rooms-katholieke en liberale partijen ruim achter zich. In Maartensdijk scoorde alleen de Antirevolutionaire Partij beter. 

Verklaring
Hoe moeten we dit succes verklaren? Landelijk waren de volgelingen vooral ontevreden boeren die onder de crisis te lijden hadden, ambtenaren die hun werk in gevaar zagen komen en ontevreden middenstanders. We zien inderdaad dat in Maartensdijk een paar grote boeren voor de NSB kozen. Landarbeiders stemden braaf met hun bazen mee. Een factor was ook de aanwezigheid van de populaire burgemeester Coenraad van der Voort van Zijp, een orthodox protestantse dominee die vroeger kamerlid van de ARP was geweest. Hij was in 1931 een van de oprichters van de NSB samen met Mussert en Van Geelkerken. De burgemeester was een drijvende kracht voor de bouw van de wijk Tuindorp, die in 1954 bij Utrecht werd getrokken. Ook in Tuindorp bloeide het nationaalsocialisme. Toen Van der Voort van Zijp in het najaar van 1935 overleed, kwamen achthonderd leden van de NSB bij zijn begrafenis de laatste groet brengen.

Koloniën
In Bilthoven waren relatief veel oud-Indiëgangers. Vrij wat gezinnen hadden zich na een verblijf in de koloniën in het dorp gevestigd en anderen verbleven met verlof in hotel De Leyen of de bijbehorende huisjes. Veel Nederlanders die in Indië woonden, waren bezorgd over de acties voor onafhankelijkheid van de Indonesiërs en hun nationalisme sloot goed aan bij de denkbeelden van de NSB. Anton Mussert had een propagandareis naar de kolonie gemaakt. Verder waren er in beide gemeentes welgestelde burgers die hun heil zochten bij conservatisme, geloof en een sterk gezag, de waarden die de NSB uitdroeg.

De NSB zakt in
De aanhang in Maartensdijk en De Bilt liep echter snel terug. Toen de beweging van Mussert haar steun betuigde aan de agressieve dictaturen in Italië en Duitsland, waar bovendien Joden werden vervolgd, stemden veel inwoners anders. Ook het antisemitisme van de NSB zelf werd duidelijker. Bij de verkiezingen voor de Tweede Kamer in 1937 kreeg de NSB in beide dorpen ruim 7% en bij de Statenverkiezingen van 1939 was het ongeveer 5,5%. In de Tweede Wereldoorlog speelden deze twee gemeenten ook een belangrijke rol in het verzet. In Maartensdijk werd bijvoorbeeld de eerste verzetskrant gemaakt en in De Bilt/Bilthoven functioneerde een tijdlang de enige radiozender die contact had met Londen.

Lezingen
Over de oorlog, de bevrijding en verwante onderwerpen worden lezingen gehouden door de historici Anne Doedens en Dick Berents, die samen met de redactie het Online Museum De Bilt hebben opgebouwd. Deze en heel veel andere bijdragen over de oorlog kunt u vinden in de rondleiding Tweede Wereldoorlog op het Online Museum. Het Online Museum De Bilt, het enige museum dat nog helemaal open is. En helemaal virusvrij.

(Dick Berents)