Boekpresentatie ‘Tiendesprongen’ in Amsterdam
Algemeendoor Walter Eijndhoven
Na drie jaar onderzoek presenteerden oud-medewerkers van de Bilthovense Werkplaats Kindergemeenschap Jos Heuer en Henk Willems hun boek ‘Tiendesprongen’. Op het Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis (IISG) in Amsterdam nam prof. dr. Robbert Dijkgraaf het eerste exemplaar in ontvangst.
Naast belangstelling voor de onderwijsvernieuwing van Kees Boeke, interesseerden Heuer en Willems zich de laatste jaren vooral voor het idee van de Tiendesprongen. Boeke wilde in de jaren ‘20 van de vorige eeuw de moeilijke materie van verhoudingen in tijd en ruimte via tiendesprongen begrijpelijk maken voor zijn werkers (leerlingen). Een geweldig idee. Maar was hij daarmee wel uniek?
Zeepkist
‘Ons onderzoek richtte zich in eerste instantie voornamelijk op de vraag of Boeke de eerste was met zijn idee van Tiendesprongen’, vertelt Heuer. ‘Maar, eerst wil ik iets meer vertellen over het leven van Kees Boeke. Hij was altijd een man van grote ideeën. Zijn hele leven was bijzonder. Vanaf 1911 werkte hij samen met zijn vrouw Betty op een quakermissiepost in Libanon. Betty was de dochter van Richard Cadbury, één van de rijkste ondernemers in Engeland. Bij het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog moesten zij terug naar Engeland. Op een zeepkist in Hydepark sprak Boeke zich uit tegen die oorlog. Hij noemde de Duitsers zelfs ‘onze broeders’. Daardoor kwam hij in de gevangenis terecht en werd vervolgens naar Nederland uitgezet. Het jonge gezin vond een huis in Bilthoven; het Boschhuis aan de Beetslaan.’
Ideeën
Bilthoven de bakermat van een idee met wereldwijde betekenis: ‘Allemaal best extreme ideeën’, vult Willems aan. ‘Maar dat was nog niet alles. Betty deed afstand van haar deel van het familiekapitaal en Kees weigerde belasting te betalen, omdat deze ook werd gebruikt voor het in stand houden van het leger. En toen het lesgeld voor het onderwijs aan zijn kinderen ook via de belastingen geïnd ging worden, haalde hij zijn kinderen van de - mede door hem opgerichte - Montessorischool en begon in 1926 een eigen schooltje in een woonkamer van een huis in de Van der Helstlaan in Bilthoven. In die begintijd van de Werkplaats bedacht hij ook lesmateriaal als hulpmiddel voor kinderen om zich te oriënteren in de ruimte. Kinderen leerden ermee om zich te zien als onderdeel van het grote kosmische geheel. Hij zag het als verbindingsstudies, ook tussen vakken. Hij maakte gebruik van het metrieke stelsel’.
Aardbol
Op een dag stelde Boeke aan de kinderen voor tekeningen te maken op ware grootte, dus 1 op 1, een week later op een schaal van 1 op 10, daarna van 1 op 100 enzovoort. Gebouwen werden gemeten, kamers, eigenlijk van alles. Ook de omgeving werd zo in kaart gebracht, tot en met de aardbol aan toe. In september 1927 ontstonden zo de eerste Tiendesprongen.
Volgens Frans Snik, sterrenkundige aan de Universiteit Leiden, was het niet vreemd dat het idee van de Tiendesprongen in Nederland ontstaan is. Al heel lang hielden Nederlandse wetenschappers zich op één of andere manier bezig met grote getallen en het in- en uitzoomen van beelden. Zij zoomden in tot het niveau van atomen en zoomden uit tot het niveau van het universum. Kees Boeke was wel de eerste die de Tiendesprongen op deze wijze heeft toegepast. Dat geldt ook voor de sprongen in tijd en snelheid.
Domtoren
Uit het onderzoek van Heuer en Willems blijkt, dat het basisidee van de Tiendesprongen echt van Kees Boeke is. Hij had wel contact met Marcel Minnaert, die later directeur van de sterrenwacht in Utrecht werd. Deze woonde op de Parklaan in Bilthoven, vlakbij Boeke. Met zijn ideeën over het onderwijs in de natuurkunde heeft hij Boeke bij de uitwerking van de Tiendesprongen waarschijnlijk beïnvloed, maar pas later, bij de voorbereiding op de
publicatie van ‘Cosmic View’ en ‘Wij in het heelal, een heelal in ons’, heeft Minnaert hem bij een paar vraagstukken aantoonbaar geholpen. In hoeverre Boeke bij de voorbereiding van deze publicaties ook gebruik heeft gemaakt van het werk van sterrenkundige Henk van de Hulst, leerling van Minnaert, is niet duidelijk. Deze had in 1939 de Tiendesprongen in een schriftje uitgewerkt met Sint Maarten op de Domtoren in Utrecht als uitgangspunt.
Google-Earth
De Tiendesprongen van Kees Boeke hebben wereldwijd navolging gekregen. Snik: ‘Zijn idee gaat zelfs zover dat het in- en uitzoomen binnen Google-Earth is gebaseerd op het idee van dit boek. Volgend jaar organiseert de Universiteit Leiden de ‘Powers of 10 Histories’, en daarna een project waarbij kunstenaars werk maken geïnspireerd door de Tiendesprongen.
Baksteen
‘Het idee van Tiendesprongen is uitgewerkt door Kees Boeke’, vertelt theoretisch natuurkundige Robbert Dijkgraaf. ‘Maar iedereen tekent van nature al op schaal. Niemand tekent bijvoorbeeld een baksteen op ware grootte, laat staan ons eigen planetenstelsel. Pedagogisch is het heel mooi om mensen, via Tiendesprongen, te laten zien hoe de aarde er uitziet. Onze wereld bestaat uit diverse structuren. In 60 sprongen van tien zoomen wij in en uit van het universum tot atoom’.
Kees Boeke wilde de opbrengst van zijn publicaties over de Tiendesprongen gebruiken om zijn plan voor een internationale kindergemeenschap te realiseren. In die geest willen Jos Heuer en Henk Willems bij het verschijnen van hun boek bekendheid en ondersteuning geven aan de Stichting Ghana Schoolsupport (www.ghanaschoolsupport.nl). Op vrijdag 17 september om 16.30 uur presenteren Jos Heuer en Henk Willems hun boek ‘Tiendesprongen. Reizen in ruimte, tijd en snelheid, een baanbrekend idee van Kees Boeke en van ‘Wij in het heelal, het heelal in ons’, in de Bilthovense Boekhandel, Julianalaan 1.
Lezersactie
Voor de lezers van De Vierklank is een aantal exemplaren ter beschikking gesteld. Om hiervoor in aanmerking te komen stuurt u een mail met in het onderwerp ‘Tiendesprongen’. De boeken worden onder de geïnteresseerden verloot. Iedereen krijgt bericht.