Tijsma onderzoekt geschiedenis Joodse bevolking

'Zij horen ook herdacht te worden'

door Henk van de Bunt

De voormalige gemeentes Maartensdijk (inclusief Tuindorp, nu Utrecht), Westbroek, Achttienhoven en De Bilt telden in 1942 ongeveer 546 joodse inwoners. Tijdens de Tweede Wereld oorlog zijn hiervan minimaal 218 omgekomen. Daarnaast zijn er ook nog joodse onderduikers uit deze gemeentes opgepakt en omgekomen in de kampen.

Douwe Tijsma is al een viertal jaren bezig met het in kaart brengen van de geschiedenis van de Tweede Wereld Oorlog in de voormalige gemeentes Maartensdijk (inclusief Tuindorp, nu Utrecht), Westbroek, Achttienhoven en De Bilt. Onderdeel hiervan is onderzoek naar de Joodse bevolking in deze gemeentes. Hij vertelt: '218 namen waarachter wreed verstoorde levens schuilen. Levens, die voor de meesten van hen, na een lange treinreis op gruwelijke wijze beëindigd zijn in de vernietigingskampen van Auschwitz en Sobibor'.

Herdenken
Tijsma: 'Joodse levens, die in de gemeente De Bilt tijdens de 4 mei-bijeenkomsten (ook) herdacht worden. Levens, die in de gemeente De Bilt de rest van het jaar niet meer zichtbaar zijn. Hun levens zouden ook de rest van het jaar weer een beetje zichtbaar gemaakt moeten worden door er onderzoek naar te doen, er over te schrijven en in de gemeente De Bilt mogelijk stolpesteiner te laten plaatsen. (Stolpersteine (struikelstenen) is een over geheel Europa verspreid monument voor de slachtoffers van het nationaalsocialisme.

Westbroek
De aandacht is in Westbroek, Achttienhoven, Maartensdijk en De Bilt de afgelopen jaren vooral gegaan naar de omgekomen verzetsmensen in de periode 1940 - 1945. Tijsma: 'In Achttienhoven en Westbroek zijn we bijna vergeten dat naast de 'gewone' Nederlandse slachtoffers en verzetsmensen ook nog 8 joodse inwoners van Achttienhoven en 14 joodse inwoners van Westbroek in kampen zijn omgekomen. Hun namen mogen dit jaar naast de namen op het monument met ere genoemd worden.

Jodenvervolging
Dat de joodse bevolking begin veertiger jaren uit de samenleving verdwijnt, opgepakt wordt of onderduikt wordt o.a. zichtbaar door oproepen in politiebladen. 'Op verzoek van de burgemeester wordt opsporing verzocht van Regina Stern-Gottschalk en haar man Ludwig Israël Stern. Zij zijn ondergedoken, worden uiteindelijk opgepakt en komen om in de kampen'. Tijsma vertelt verder: 'Ralph David Josephs (geboren in Westbroek) was nog maar 1 jaar oud toen hij samen met zijn moeder Bertha Josephs-Adler, na een dagreis in een goederenwagon, op 27 augustus 1943 omgebracht werd in de gaskamers van het vernietigingskamp Auschwitz. Zijn vader, Herbert Josephs overleed op 21 januari 1945 in hetzelfde kamp, waarschijnlijk niet wetende dat zijn vrouw en zoontje daar in 1943 al waren omgebracht. Ida Rotschild- Grunebaum (83 jaar) vertrok op 10 maart 1943 uit Westerbork en werd na een lange treinreis - voor de laatste keer een trein met gewone personenwagons - op 13 maart 1943 onmiddellijk na aankomst in het vernietigingskamp Sobibor vermoord. Van dit transport van 10 maart 1943 is een ooggetuige-verslag bewaard. Van de 1105 joden van dit transport overleefden er 13 vrouwen de oorlog. Totaal overleefden van de meer dan 34.313 naar Sobibor getransporteerde joden er maar 17'.

Selma
'Ook mag worden genoemd de joodse Selma van Hasselt, koerierster van de top van de LKP (landelijke knokploegen). Zij woonde niet in Westbroek of Achttienhoven, maar reisde, met een door een bevriende ambtenaar op het gemeentehuis van Achttienhoven en Westbroek uitgegeven vals persoonsbewijs. Ze werd door een oud klasgenoot, een SS'er, in januari 1944 in de trein van Arnhem naar Utrecht herkend en opgepakt, moest daarna zware verhoren ondergaan. Zij kwam daarna in een strafbarak in Westerbork terecht. 3 maart 1944 vertrok ze vanuit Westerbork met de trein naar Auschwitz. Deze trein telde 'slechts' 732 gedeporteerden. Hiervan worden 179 mannen en 76 vrouwen toegelaten in het werkkamp. De 477 anderen worden vermoord in de gaskamer. Selma behoort tot de 76 vrouwen die slavenarbeid 'mogen' verrichten. Maart 1945 komt ze, pas 25 jaar oud, om in Malchow een sub kamp van concentratiekamp Ravensbrück'.

Fietsen
De Duitse bezetters pikten overal fietsen in. In het archief van Wout van Winssen vindt Karien Scholten een brief van 'De burgemeester der gemeenten Westbroek en Achttienhoven' van 7 december 1942 met als onderwerp 'Door Joden ingeleverde rijwielen': 'Bij mij zijn ingeleverd door Joden, wonende in de gemeente Westbroek: 4 heerenrijwielen en 1 damesrijwiel en door Joden, wonende in de gemeente Achttienhoven 2 heerenrijwielen en 2 damesrijwielen…..Tijdens de inlevering verkeerden deze 9 rijwielen in staat van onmiddellijke bruikbaarheid….verzonden naar het Centraal Station te Amsterdam ter beschikking van de Sicherheitspolizei aldaar …. Andere dan de vorenbedoelde rijwielen zijn bij mij niet ingeleverd..'

Overlevenden
Gelukkig zijn er ook overlevenden. Zoals de familie Hirsch. Op de dr. Welfferweg 19 was hun manufacturenwinkel. Hier woonden Max Hirsch en Marga Hirsch-Lewin. Max Hirsch was veehandelaar en textielverkoper Ze zaten tijdens de oorlog ondergedoken in Kortenhoef, Kockengen en Maarssen. Ook de familie Willi Leopold, Willi, Irma en dochter Doris overleefde de oorlog. Ze zaten 2,5 jaar ondergedoken op een zolderkamer bij de familie De Graaf. Een foto van dit gezin op Bevrijdingsdag, 8 mei 1945 is bewaard gebleven. In 1946 emigreerden ze naar Amerika.

Veehandelaar Max Hirsch en Margot Hirsch Lewin.jpg
Het echtpaar Hirsch-Lewin. Karien Scholten vertelt hierover: 'Max Hirsch kwam af en toe vanuit zijn onderduikadres door de polder, achterom op de boerderij kijken. Op zoek naar handel? Een heel waagstuk in die tijd'. (foto Karien Scholten uit nalatenschap Wout van Winssen)