Zusters na veertig jaar terug op Berg en Bosch

door Walter Eijnhoven

Na veertig jaar waren de zusters Dominicanessen weer even terug op 'hun' Berg en Bosch in Bilthoven. Op hun verzoek kregen zij een rondleiding over het terrein en vooral de rondleiding door het voormalig klooster, waar nu de Bergman Kliniek is gevestigd, maakte veel herinneringen bij hen los.

'Het begon allemaal met een visie van professor Bronkhorst', aan het woord is Jos Visser, voormalig medewerker bij Berg en Bosch. Hij vervolgt zijn verhaal: 'Bronkhorst, longarts van beroep, wilde voor zieke arbeiders een omgeving scheppen, waarin zij niet alleen lichamelijk, maar ook geestelijk verkwikt konden worden'. Na een lange tijd van zoeken viel het oog van Bronkhorst uiteindelijk op het 48 hectare grote terrein van Berg en Bosch, in Bilthoven. Na dagen van alleen maar zitten in het bos, dacht Bronkhorst bij zichzelf, 'hier straalt heling vanuit'. Na deze profetische woorden werd op 18 juli 1933 dan ook sanatorium 'Berg en Bosch' geopend door Mgr. Jansen, toenmalig bisschop van Utrecht. In die tijd werd voor de aankoop van de grond en de bouw van het sanatorium een immens bedrag neergelegd van 1,7 miljoen gulden, in centen, bij elkaar gespaard door katholieke arbeiders van het R.K. Werkliedenverbond. Visser: 'Aan het eind van elke maand werd bij alle huishoudens de pot met centen geleegd, ten bate van het sanatorium'. Zo werd het hele bedrag door de leden bij elkaar gespaard, cent voor cent.

Verkwikking
Visser: 'In het sanatorium stonden 566 bedden. Bronkhorst ging uit van het principe 'buitenlucht is goed voor de gezondheid', en daarom lagen alle tbc-patiënten buiten, in bed, onder een open overkapping. De zusters Dominicanessen verpleegden de zieken en als deze uiteindelijk bijna hersteld waren, dankzij onder andere de frisse lucht, assisteerden de vrouwelijke patiënten in de keuken en op de administratie en leerden zij weven. Een vorm van arbeidstherapie'. Voor de bijna-genezen mannen was er arbeidstherapie in de werkplaatsen. Daar konden zij weer wennen aan het werkritme in de maatschappij of een nieuw vak leren, zoals boekbinden, voor schoenmaker leren of klerenmaker worden. Visser: 'Een belangrijke plaats werd bij de werkplaatsen ingenomen door de ADO-fabriek (Arbeid door Onvolwaardigen). Door de patiënten werd houten speelgoed vervaardigd naar ontwerpen van de directeur van de fabriek. Dit speelgoed geniet nog steeds grote bekendheid in binnen- en buitenland'.

Het sanatorium diende nog een tweede doel, namelijk 'geestelijke verkwikking'. Gestreefd werd om kunst en architectuur tot een harmonische éénheid te vormen. Veel werken van erkende kunstenaars werden samengebracht in Berg en Bosch. Veel van de oorspronkelijke kunst is in de loop der jaren verdwenen en nieuwe kunstobjecten werden weer toegevoegd.

Onderwijs
De zusters Dominicanessen gaven tot 1952 onderwijs aan kinderen, die soms jarenlang patiënt waren. Daarna werd een school voor buitengewoon onderwijs opgericht. Vaak werd door de vijf leerkrachten buiten lesgegeven, als het weer het maar even toeliet. Uiteindelijk zijn de zusters in 1975 vertrokken uit Berg en Bosch en vestigden zij zich in Voorschoten. Visser: 'Vanwege hun leeftijd is op verzoek van de zusters nog een, waarschijnlijk laatste rondleiding gevraagd, verzorgd door Theo Wiersma en mijzelf. De zusters luisterden aandachtig naar onze verhalen over het faillissement in de jaren '90, de ontwikkelingen op het terrein en het hergebruik van de gebouwen. Met het oog op hun hoge leeftijd hebben wij nog een klein rondje over het terrein gemaakt en zijn wij daarna nog naar het voormalige klooster geweest. Dit maakte veel herinneringen los bij hen'. Misschien wel voor de laatste keer.