Over Bilthovense oorlogsslachtoffers

door Henk van de Bunt

Historische Kring D' Oude School heeft schrijver Constant van den Heuvel uitgenodigd voor een lezing op 7 oktober over 'Het kruis op de berg' in Rhenen. Daar werden op 20 november 1944 de verzetsmannen Pieter ter Beek en Philip de Leeuw uit Bilthoven - met vier anderen - gefusilleerd. De lezing is om 20.00 uur in het gebouw van WVT, Talinglaan 10 in Bilthoven.

De arrestatie van Pieter ter Beek en Philip de Leeuw volgde op een aanslag op de spoorlijn bij Groenekan begin november '44. Naar aanleiding daarvan werden ook de Bilthovenaren Zus Boerma-Derksen, Kees Boeke, Stella Giesberts, Mach(-iel) Balk en zijn ouders gearresteerd. Evenals ter Beek en de Leeuw, zou de jonge verzetsman Balk zijn inzet met de dood bekopen. De anderen overleefden, evenals de enige verzetsman; de bij de mislukte aanslag ontsnapte Joep Huffener. 

De Bilt
Drs. Hans Brugman uit Bilthoven schrijft in een artikel in De Biltse Grift (juni 2005) over het Biltse verzet: 'In Engeland werd op 3 september 1944 de NBS (Nederlandse Binnenlandse Strijdkrachten) opgericht met Prins Bernhard als commandant. De verschillende opererende verzetsgroepen werden toen min of meer gecoördineerd, wat ook weer gevaren opleverde van het opereren van dubbelspionnen. Er zijn toen een aantal verzetsacties in de gemeenten De Bilt en Maartensdijk uitgevoerd, waarvan de sabotage van de spoorlijn even oostelijk van de overweg bij de Groenekanseweg genoemd wordt. Mach Balk werd aangeschoten en gearresteerd, evenals Flip de Leeuw. Zij werden beide gefusilleerd. De derde, Joep Huffener wist te ontsnappen. Pieter ter Beek, die ook in deze verzetsgroep werkzaam was, werd enkele dagen later gepakt en samen met Fhilip ter dood gebracht'.

Sursum Corda
Aan de Rembrandtlaan is op het huidige nummer 74 een villa gelegen die de naam Sursum Corda ('De harten omhoog') draagt. Blijkens het adresboek uit 1927 was op het huidige adres Soestdijkseweg Noord 339, een villa genaamd Plantwijck, de gediplomeerde verpleegster mej. P.C. Balk (tante van Maartje en Machiel Balk) woonachtig. Het pand droeg toen nummer 171. In die tijd was Plantwijck als rusthuis in gebruik. Ook in de oorlogsjaren was dat het geval. In het boek 'Bezet en verzet De Bilt en Bilthoven in oorlogstijd' van Hans Brugman wordt over Plantwijck en Sursum Corda geschreven, o.a. over de huisvesting van onderduikers. Mevrouw P.C. Balk en haar broer J. Balk (vader van Maartje en Machiel Balk) hebben zich in de oorlogsjaren zeer intensief met verzetswerk bezig gehouden. Op de tweede verdieping van Plantwijk werd een illegale zender geïnstalleerd, waarmee berichten werden ontvangen en verzonden. Maartje Balk (1923), dochter van J. Balk vertelt: 'Ik verstopte als koerierster briefjes met berichten in een droogstaand waterputje behorend bij Sursum Corda. De Duitsers hebben ooit een inval gedaan, maar gelukkig wist iedereen zich te verstoppen en werd niets en niemand gevonden; ook de 18 joodse onderduikers niet. Die werden later door mijn vader en broer Machiel om veiligheidsredenen ondergebracht o.a. bij een klooster in de Lage Vuursche en in sanatorium Berg en Bosch. Ze hebben het allemaal overleefd'. Mevrouw Balk werkt nog volop mee aan (officiële) herdenkingsmomenten en vertelt nog regelmatig haar verhalen aan het (basis-)onderwijs.

Werkplaats
De joodse oud-officier Philip de Leeuw werkte als administrateur op de Werkplaats van Kees Boeke, terwijl zijn vrouw als dienstmeisje inwoonde bij de familie Bijker aan de Hercules Segherslaan. Pieter ter Beek daarentegen was opgegroeid in Bilthoven. Vader ter Beek was goed bevriend met Kees Boeke en de familie woonde in het Boschhuis aan de Beetslaan. Na hun arrestatie werden ze overgebracht naar de Gevangenis aan het Wolvenplein in Utrecht. De verhoren vonden plaats op de Maliebaan, waar het erg fors kon toegaan. 'Het Boschhuis' is ook de titel van een onlangs verschenen boek van NOS-verslaggeefster Pauline Broekema , waarin het verhaal over haar oom Pieter ter Beek  door de pers als een 'mooi en waardig eerbetoon' wordt gerecenseerd.

Dominee
Op 18 november pleegden drie verzetsmannen uit Rhenen een aanslag op de Duitse onderofficier Alt, die daarbij zwaargewond raakte. Toen de daders onvindbaar bleken, werd besloten tot represailles. Op maandag 20 november werden uit de Weteringsschans in Amsterdam drie gevangenen gehaald, onder wie dominee Bas Ader, die bezig was om een bevrijdingsactie te plannen voor Westerbork. Aan hen werden in Utrecht Pieter ter Beek en Philip de Leeuw toegevoegd, alsmede de minderjarige verzetsman Jan van der Munnik. In de namiddag werden de zes doodgeschoten tussen Rhenen en Veenendaal.

Geschiedenis
Tegenwoordig staat op die plek een monument, dat geadopteerd is door het Ichthus College te Veenendaal. Daar werkt drs. Constant van den Heuvel als docent Geschiedenis. Hij is goed bevriend met inmiddels 96-jarige weduwe van Philip de Leeuw. Over de fusillade schreef hij het boek 'Het kruis op de berg' dat landelijke aandacht kreeg vanwege de meest uitgebreide versie van het Westerborkplan.

In een PowerPointpresentatie zal hij ook aandacht geven aan de gebeurtenissen en verzetsmensen in Bilthoven. Voor leden van de Historische Kring is de lezing vrij toegankelijk. Voor niet-leden geldt een toegangsprijs van vijf euro.