Vergeten' stenen getuigen van een verschrikkelijke tijd

door Henk van de Bunt

Douwe Tijsma is al geruime tijd bezig met het in kaart brengen van de geschiedenis van de Tweede Wereld Oorlog in de voormalige gemeenten Maartensdijk (inclusief Tuindorp, nu Utrecht), Westbroek, Achttienhoven en De Bilt. Onderdeel hiervan is onderzoek naar de Joodse bevolking in deze gemeentes.

Tijsma: 'Bij mijn onderzoek kwam ik er achter dat, naast de herinneringen van familie en vrienden, in archieven en op websites, er ook monumentale 'stenen' herinneringen zijn. Hoe kunnen we hen blijven herinneren en herdenken?'

Begraafplaatsen en erevelden
'De eerste 'stenen' tekenen van oorlog zie je op een zwart glazen 'steen'; hier ligt een in 1920 overleden kapitein van het Nederlandse Oost Indische leger op begraafplaats Brandenburg in De Bilt. In 1926 komt de jonge sgt. Vlieger Verschuur om bij een ongeluk met zijn bijna nieuwe dubbeldeks jager. Een obelisk - verbeelding van een jong afgebroken leven - siert zijn graf op deze begraafplaats.

Tijdens de mobilisatie in de periode augustus 1939 - mei 1940 verongelukt er een Maartensdijkse sgt. met zijn militaire voertuig. Zijn graf wordt nog gezocht. In de meidagen 1940 sneuvelen ruim 2200 Nederlandse militairen, enkele daarvan uit onze voormalige gemeentes.

Tussen 1940 en 1945 vallen er in de vier voormalige gemeentes ongeveer 370 slachtoffers ten gevolge WO II waarvan zeker 218 van joodschen bloede. Verder burgers, ambtenaren, verzetsmensen en militairen. Ook geallieerde piloten vinden hun (levens-)einde in onze vier voormalige gemeentes. Bezetters komen in onze voormalige gemeentes om het leven; vliegers en soldaten. De laatste twee op 5 mei 1945 in Westbroek. Met het einde in zicht maken enkele NSB'ers een einde aan hun leven. Na de oorlog vinden in Nederlands-Indië plaatsgenoten hun einde en worden begraven en herdacht op de 'Indische' erevelden'.

Wie en waar
'Wie waren de ongeveer 370 omgekomen inwoners, inclusief de ruim 218 joodse inwoners? Waar zijn ze gebleven? De grootse groep (veelal omgekomen in Auschwitz en Sobibor) vinden we nu alleen terug op het Joods digitaal monument en in de archieven. Kort geleden is in onze gemeente gestart met een struikelstenenproject om onze joodse inwoners te gedenken. Zij zullen dan ook per persoon herinnerd gaan worden. De niet joodse, (omgekomen) inwoners, zien we beperkt terug op het monument in Westbroek. Er is een groot aantal verzetsmensen op de gemeentelijke monumenten, voor Jagtlust en in Achttienhoven/Westbroek. Omgekomen verzetsmensen, militairen en inwoners vinden we terug op de nationale erevelden (Grebbeberg en Loenen) en op plaatselijke monumenten buiten De Bilt. Op Fort De Bilt herdenken wij jaarlijks overleden inwoners. Bijna vergeten, maar ook op bij minder bekende monumenten en begraafplaatsen (Utrecht, Ladelund, Mauthausen, Neuengamme en Indonesië) herdenkt men dorpsgenoten'.

Oorlogsgraven
Op de begraafplaatsen Brandenburg, Dennenrust, Groenekan en Westbroek is een behoorlijk aantal oorlogsgraven van omgekomen inwoners van de vier voormalige gemeentes en ook oorlogsmonumenten van slachtoffers van buiten onze vier voormalige gemeentes. Stenen met namen, maar wie zijn de mensen achter deze namen? Wie verzorgt de graven? Als laatste groep de slachtoffers onder 'stenen', die onderzoekers alleen nog in de archieven terug kunnen vinden. Een paar voorbeelden van de 'stenen' herinneringen: Een militair, 10 mei 1940 gesneuveld en begraven. Een jonge man, gevlucht naar Engeland, gesprongen boven Nederland, gevangen, In Mauthausen, op de trappen van de steengroeve om het leven gebracht. Eind 1944 werden er dertien inwoners, waaronder drie ambtenaren van de gemeente De Bilt opgepakt. Voor straf werden ze samen met de Puttense mannelijke bevolking in o.a. Ladelund aan het tankgrachten graven gezet. Maar eentje overleefde deze ellende. Met de Puttense mannen kwam ook een Maartensdijks zandmannetje om het leven. Een joodse man, een oranje vrijbuiter, verzetsman uit Bilthoven, werd gefusilleerd en begraven en wordt herdacht op de begraafplaats Tolsteeg in Utrecht. Een Groenekanner, omgekomen bij de arbeitseinsatz in Duitsland en begraven in Groenekan. Een omgekomen joodse verzetsstrijder uit Utrecht vond in 1944 op Brandenburg zijn laatste rustplaats. Een meisje van 17, geboren in Indië, op hongertocht bij Elburg, op 13 maart 1945, door Engelse jagers, doodgeschoten. Haar ouders moesten het veel later -in het pas 15 augustus 1945 bevrijde Nederlands Indië - lezen. Bij deze aanval kwamen nog drie inwoners van de gemeente De Bilt om het leven: een vader van 52 jaar (zijn zoon overleefde de aanval). Een moeder van 42 jaar en haar dochter van 14 jaar (een andere dochter overleefde). Het meisje, de moeder en dochter zijn op Brandenburg begraven. Een executie op 23 januari 1945: 8 mannen vinden hierdoor hun einde in Bilthoven. Hun stenen vinden we o.a. terug op Brandenburg en Den en Rust'.

Herinneren en herdenken
Een belangrijke rol is volgens Tijsma daarvoor weggelegd voor de gemeente De Bilt, als vertegenwoordiger van onze bevolking, nu en in de toekomst. Tijsma: 'Beginnen met een goede inventarisatie en gelijk starten met een aantal slachtoffers in beeld te brengen is een goed begin. Voor de omgekomen joodse bevolking is het 'stolper steine' (struikelstenenproject) gestart'.