De Blaauwe Schorteldoek zag de paardentram en andere vervoermiddelen komen en gaan. Hier passeert de elektrische tram uit Zeist het Van Boetzelaerpark op weg naar Utrecht in 1930. (foto archief Historische Kring De Bilt)
De Blaauwe Schorteldoek zag de paardentram en andere vervoermiddelen komen en gaan. Hier passeert de elektrische tram uit Zeist het Van Boetzelaerpark op weg naar Utrecht in 1930. (foto archief Historische Kring De Bilt)

De Blaauwe Schorteldoek

Algemeen Historie

door Henk van de Bunt

Wie vanuit De Bilt richting Zeist gaat over de N 237, zal zich bij het passeren van de Schorteldoeksesteeg mogelijk afvragen, waar die bijzondere naam vandaan komt. Voorbij de huisnummers 21 en 19 ziet de passant dan een mooie witgeschilderde villa met nummer 17 en op het voorerf een ijzeren hek met op de hoekpalen van de toegang de woorden Blaauwe (links) en Schorteldoek (rechts).

Schorteldoek werd vroeger ook geschreven als schoteldoek en in een Noord-Hollands Sintmaartenlied zingen kinderen dat 'ouwe wijven schutteldoeken' dragen. Dat dit woord de betekenis van schort of voorschoot heeft, is goed te aanvaarden, maar waarom is juist die naam gekozen? Het is een overgeleverd verhaal, dat enkele honderden jaren geleden in deze omgeving een kind, gewikkeld in een schort, te vondeling werd gelegd. De vondelinge werd door de Biltse kerkenraad gedoopt als 'Mina van de Schorteldoek'. Dit moet dus gebeurd zijn na de Hervorming, na 1517. Is het toeval, dat die naam ook voorkomt in een Amersfoortse akte van 11 juli 1548: Geryt Gerytse van de Schoerteldoeck? Of is hiervoor een andere verklaring?

Boerderij
De Blaauwe Schorteldoek is het eerst als boerderijnaam officieel vermeld in 1648, maar de Blaauwe Schorteldoek bestond toen al langer. Uit de rijke historie is op te maken wie op de Blaauwe Schorteldoek woonden als eigenaar of pachter. Er was vaak een wisseling van eigenaar en van pachters, die soms het huis bewoonden en het gehele stuk grond huurden of een deel daarvan. Daarbij leek het niet moeilijk om grenzen te overschrijden. Soms werd vanuit de Zeister Kroost een stuk grond gehuurd of gekocht dat tot de Biltse Blaauwe Schorteldoek behoorde of andersom. Wie wil verkennen, zal na het genoemde huisnummer 17 van de Blaauwe Schorteldoek ook de nummers 15 en 13 dienen te passeren en zelfs de Zeister Kroostweg-Noord moeten inslaan, want volgens een adresboek van De Bilt en Bilthoven uit 1971 en een latere uitgave woonden daar op de Kroostweg Noord een of meer Biltenaren.

Vroeger
De Kroost was het aangrenzende gebied en ook daarover is veel informatie. Dit toont de verwevenheid van beide gebieden aan. Toen De Kroost een kleine 'ambachtsheerlijkheid' werd en daarmee beperkte rechtsbevoegdheid kreeg, ging de Blaauwe Schorteldoek op het eind van de achttiende eeuw daarvan deel uitmaken. Het grondoppervlak - en in samenhang daarmee - het gebruik ervan en de bebouwing blijken in de loop van de geschiedenis sterk te variëren. Het land van de Blaauwe Schorteldoek bleef meer dan een eeuw dezelfde oppervlakte houden, al waren er grensverleggingen, maar in 1922 toen de Blaauwe Schorteldoek verkocht werd, was nog maar de helft over: 5.71.50 ha in De Bilt en 10.10 ha in Zeist. De gegeven jaartallen geven een beperkt beeld. Over het wel en wee van de Blaauwe Schorteldoek en zijn bewoners is daaruit weinig af te lezen. Maar er gebeurde veel, landelijk en in de streek rond Blaauwe Schorteldoek, Utrecht en Zeist.

Afscheiding
Toegespitst op Blaauwe Schorteldoek en De Bilt: In De Bilt speelde zich ook een kerkgeschiedenis af waarbij inwoners van De Bilt c.a. en de Biltse locatie (van) De Blaauwe Schorteldoek een belangrijke functie hadden.  In 1834 trad een scheuring op en werd gesproken over de Afgescheidenen en ging Hermanus Veenendaal van De Bilt Afgescheidenen bijeenroepen in zijn woning op de Akker. Daar waren op 18 september wel zestig mensen bijeen; ook uit Zeist en Maartensdijk. De gouverneur van Utrecht (een functie als de huidige commissaris van de koning) schreef, dat een militair detachement zou ingrijpen als op de geplande datum van 25 september meer dan 20 personen zouden deelnemen aan de kerkelijke bijeenkomst. De separatisten hielden zich in en kwamen nu twee keer bijeen met acht en veertien volgelingen. Toch werd hen waarschijnlijk deze Biltse grond te heet onder de voeten. In de Blaauwe Schorteldoek, gepacht door C. van den Berg, voelde men zich veiliger en de burgemeester van Zeist (Frans Nicolaas van Bern, eigenaar van dit landgoed) had blijkbaar geen bezwaar tegen de kerkdiensten, die zijn pachter voor belangstellenden toestond.

Verbouwingen
Na 1900 waren er kleine veranderingen aan erf en huis van de Blaauwe Schorteldoek. Zo wordt vermeld, dat het pand in 1906 tot 'villa' verbouwd werd. Binnen de begrenzing Utrechtseweg, Schorteldoeksesteeg, Kroostweg-Noord, Noordweg veranderde veel. Er werden meerdere huizen bijgebouwd. De Blaauwe Schorteldoek had verschillende uitgangen en het aantal daarvan werd nu verminderd. Het hek aan de wegkant had in het midden een brede ijzeren toegangspoort en daarnaast een kleinere poort. Die brede ingang had op de hoekpalen nog de benaming Blaauwe Schorteldoek. Tot in de jaren zestig van de vorige eeuw was dit opschrift nog intact. De brede toegang is nu verplaatst naar links, terwijl de smallere poort zich nu rechts bevindt.

Met dank aan Co Winnips wiens artikel in De Biltse Grift uit 2003 de basis vormde voor dit artikel.

Het brede hek van de Blaauwe Schorteldoek.